Trích từ kỳ 69, Ấn phẩm chi phí ẩn của việc trading & tác phẩm kinh điển The Money Game 1968: https://newslettervietnam.com/an-pham-dau-tu-gia-tri-69/
Đặt mua ấn phẩm đầu tư giá trị đầu tiên và duy nhất tại Việt Nam – TGN: https://newslettervietnam.com/dat-mua-an-pham-dau-tu/
@S.A.F.E: Không ngoa khi nói tác phẩm The Money Game, 1968 bởi George Goodman (hình dưới, ông dùng bút danh ẩn là Smith Adam – nhại theo nhà kinh tế học với lý thuyết “bàn tay vô hình”) là một tác phẩm kinh điển cho ngành tài chính.
Nó kinh điển (classic) bởi vì (1) rất nhiều NĐT huyền thoại như ngài Buffett khuyến nghị mọi người nên đọc (2) nó tập trung vào thiên hướng kể chuyện hơn những nguyên tắc và số liệu khô khan/khó nhớ (3) nó được viết nên bởi một người thực sự đã trải nghiệm hàng thập kỷ, tiếp xúc hàng nghìn tấm gương người thực việc thực trên thị trường đầy khốc liệt (ông là một financial media host nổi tiếng với rất nhiều mối quan hệ, đồng thời có quản lý một partnership fund nhỏ cho riêng mình). Chính Goodman cũng đã viết trong quyển sách bày tỏ quan điểm tin rằng những câu chuyện (stories) về con người đã luôn dạy ông ghi nhớ nhiều hơn các nguyên tắc khô khan, thứ có lẽ chưa chắc đúng đắn trong tương lai khi cấu trúc nền kinh tế và thị trường tài chính thay đổi.
Tương tự như vậy, chúng tôi cũng luôn thích các câu chuyện người thực – việc thực, và trong số đó, chúng tôi ghi nhớ nhất câu chuyện rất đời, chân thực về Harry (người bạn mà tác giả giấu tên) – bởi vì nó làm chúng tôi nhớ đến những con người thực tế mà chúng tôi quan sát trong suốt nhiều năm tham gia thị trường của mình: họ là những người rất thông minh với IQ cao, tầm nhìn tốt, cùng mục tiêu làm giầu chính đáng, song trò chơi đòn bẩy vay nợ margin và chuỗi các sự kiện xui rủi (bad lucks) liên tiếp đã quét sạch họ toàn bộ…
Chúng tôi hi vọng qua lời văn của tác giả Goodman và câu chuyện rất đời & chân thực về Harry, quý độc giả có thể liên hệ lại con đường đầu tư của mình và ghi nhớ cho bản thân. Hơn thế nữa, vì đây là tác phẩm quá kinh điển với rất nhiều câu chuyện hay, chúng tôi sẽ còn kể lại thêm nhiều câu chuyện khác cho chúng ta trong tương lai. Rất mong quý độc giả đón xem (*)
Trích dẫn, lược dịch và bình luận thêm từ Chương 7: Identity & Anxiety, tác phẩm The Money Game, 1968, bởi tác giả Smith Adam aka George Goodman
Giải pháp tốt nhất để tránh lòng tham và nỗi sợ hãi là hãy giữ cho mình một bản sắc/tự định hình cá nhân (identity) không thể bị ảnh hưởng bởi những nhiễu loạn của thị trường
@Tác giả George Goodman aka Smith, Adam – 1968: “Sự năng động của đất nước Hoa Kỳ chúng ta thật tuyệt vời, nhưng liệu mặt trái của nó có phải là những lo âu, áp lực (anxiety) đi kèm?
Đối với những người chơi chuyên nghiệp trên thị trường tài chính, thì mối nguy của nó là không thể tránh khỏi. Khi công việc bạn làm là kiếm tiền bằng mọi giá (@S.A.F.E: phố Wall), thì tất cả định hình cá nhân/bản sắc (identity) của bạn nằm ở số tiền mà bạn kiếm được. Vì lẽ đó, những lo âu và áp lực sẽ luôn đi kèm bởi vì bạn biết rằng bất cứ lúc nào, một rủi ro bất ngờ xảy đến và mọi thứ sẽ tan biến đi nhanh chóng như mây khói.
Mr. Willam Ingraham Russel, trong quyển tự truyện The Romance & Tragedy Of A Widely Known Businessman Himself, 1905, đã luôn là một người khát khao kiếm tiền và tự hào về nó. Ông ta kiếm được rất nhiều tiền, sau đó mất sạch, để rồi kiếm lại được nhiều hơn, xây một căn nhà đẹp, một thư viện to, và cuối cùng khuynh hướng liều lĩnh của ông ta đã làm ông ta mất tất cả một lần nữa. Lần lượt, bạn bè ông ta từ bỏ (deserted) ông ta hoàn toàn, không ai cho ông vay mượn nổi một số tiền rất nhỏ để được tại ngoại cho một lỗi vi phạm luật rất nhẹ. Cuối đời, ông ta cay đắng nhận ra chỉ còn một người phụ nữ nhỏ bé duy nhất chịu ở bên cạnh ông ta mà thôi.
***************
Những tâm lý mạnh mẽ nhất trên thị trường chính là lòng tham và nỗi sợ hãi. Trong một thị trường giá lên, bạn gần như cảm thấy cơn sóng thủy triều của lòng tham dâng lên khắp mọi nơi. Thường đâu đó mất khoảng 6-12 tháng từ vùng đáy của chỉ số chúng ta sẽ bắt đầu thấy chúng quay trở lại. Lòng tham sẽ xuất hiện phổ biến nhất khi mà bạn nhìn thấy những cổ phiếu mình không nắm giữ tăng giá mạnh mẽ. Sau đó, những người bạn/hàng xóm bên cạnh sở hữu một cổ phiếu gấp đôi giá; hoặc tệ hơn nữa, bạn nhìn thấy họ gấp bốn giá trong khi cổ phiếu bạn đang sở hữu mới chỉ tăng được gấp đôi!
Đây chính là thứ tạo ra đỉnh của thị trường bull-market (@S.A.F.E: rất hay, market cycles luôn tồn tại vì tâm lý loài người chưa tiến hóa xong). Tất nhiên nếu đúng theo lý thuyết thị trường hiệu quả – nơi mọi người đều hành xử lí trí, thì chẳng ai muốn mua ngay mức giá đỉnh cả, ấy vậy mà trong suốt quá trình thành lập thị trường, số người làm được việc đó đủ lớn để tạo nên một mức đỉnh giá với khối lượng rất lớn.
Câu hỏi tò mò được đặt ra là tại sao họ có thể làm được như vậy? Đó có thể một phần được giải thích về khái niệm lan truyền đám đông của Gustave Le Bon, 1895, khi mà mọi người rất sợ bị lệch nhịp so với những người còn lại. Thật sự thú vị khi nhìn thấy mục tiêu đầu tư và thời gian đầu tư của mọi người thay đổi ra sao theo biến động của thị trường. Những người ban đầu chỉ mong muốn lãi 50% trong 12 tháng sẽ chốt, song khi nhìn thấy bạn bè/hàng xóm lãi 100% trong 6 tháng, lại bắt đầu đuổi theo vì nhận ra hình như mình đang quá chậm. Và sớm muộn thôi, trò chơi rượt đuổi và so sánh sẽ sớm biến thành một lễ hội nhạc quá vui vẻ để bạn có thể ra về sớm.
Có lẽ giải pháp duy nhất để bảo vệ bạn khỏi những cuộc chơi định hình cá nhân thông qua con số trên tài khoản, chính là có một “identity” của riêng mình mà an toàn và không thể bị ảnh hưởng bởi bất cứ sự nhiễu loạn nào trên thị trường (*)
Những người sống chỉ vì con số trên tài khoản cũng có thể bị hủy hoại bởi chính nó
Số phận đã đưa đẩy tôi đến gặp gỡ rất nhiều người kiếm được số tiền vô cùng lớn, từ hàng triệu đến hàng chục triệu mỹ kim trên thị trường chứng khoán. Trong số đó có Harry.
Khi mới bắt đầu sự nghiệp thời trẻ, Harry rất muốn kiếm 10 triệu đô la (@S.A.F.E: chúng tôi quy số năm 1962 của tác giả theo lạm phát ra số ngày nay), và anh ta đã làm được. Mọi thứ trông có vẻ đơn giản, nhưng tất nhiên nó luôn đi kèm một điều kiện gì đó. Mọi người nghĩ rằng khi trở nên giàu có, người ta sẽ đạt được trạng thái thanh thản (serenity). Và đúng thật là vậy, khi có tiền, ta sẽ bớt nhiều mối lo đi và thanh thản hơn. Song cuộc chơi “sống vì con số trên tài khoản” sẽ không tha cho ta khi ta đạt 1 triệu USD, khi identity của bạn là “người đàn ông 1 triệu đô la”, sớm muộn sẽ có hàng tá người bạn gặp có identity là “người đàn ông 2 triệu đô la”. Và lẽ tất yếu bạn sẽ không dừng lại ở đó! (@S.A.F.E: Gần đây chúng tôi nghe NĐT giá trị Francois Rochon người Canada gốc Pháp nói rất hay về loài người, chúng ta là giống loài không bao giờ thỏa mãn (never satisfied), nó có mặt tốt là thúc đẩy xã hội, đi xe ngựa chán, chúng ta tạo ra ô tô, đi ô tô chán, chúng ta tạo ra máy bay, v.v tuy nhiên đi kèm với mặt tốt là mặt xấu, đúng như Goodman nói, chính là lòng tham không đáy, rất ít người có thể biết dừng lại mà không risk toàn bộ gia sản của mình vào những cuộc đua con số trên tài khoản).
Câu chuyện mà tôi sắp kể cho các bạn nghe về Harry không chỉ là vấn đề của riêng anh ta, mà là căn bệnh khắp phố Wall. Nơi mà những người sống chỉ vì con số trên tài khoản cũng có thể bị hủy hoại bởi chính nó, và điều đó thật là tệ hại khi con người ta lại để chiếc máy tính viết nên bia mộ cuộc đời muôn màu của mình bằng một con số vô tri vô giác.
***************
Tôi nhìn thấy Harry ngồi phía sau một quầy bar ở khách sạn Carlton House, anh chàng nầy có thể nói là một huyền thoại của thế hệ Wall Street lúc bấy giờ, có điều rằng anh ta nhìn vẻ ngoài không giống cho lắm; anh ta gầy, đầu hói, ăn mặc vest Dunhill và có vẻ như đang tìm sự thật dưới đáy cốc rượu Jack Daniel’s. Tôi đã không gặp Harry nhiều năm, thế nhưng chưa kịp chào hỏi vài câu, anh ta chỉ lắc vài viên đá trong ly rượu và thú nhận: “Tôi đã làm việc ấy lại lần nữa rồi.”
Đột nhiên anh ta hét lớn lên khiến cả phòng quay lại nhìn: Tôi đã làm lại lần nữa rồi. Tôi đã làm lại lần nữa rồi!
Sau đó Harry rút một tờ giấy trong túi anh ta ra đưa tôi nhìn, sau hàng loạt các dòng con số đỏ lòm, đến hàng cuối cùng, tôi nhìn thấy một con số 0.00 tròn trĩnh. Trong tiềm thức, tôi hiểu được rằng sau hai lần vượt mốc 1 triệu USD, anh ta đã làm mất tất cả gia sản của mình và trở về lại số 0 ban đầu.
– Tôi đã cháy túi hoàn toàn rồi bạn à.
Tôi trấn an anh ta rằng dù đã phá sản, anh ta đã từng gặp khó khăn như vậy và vẫn còn bộ não đầy kiến thức, kinh nghiệm nên sẽ tìm cách lấy lại được. Anh ta tự thú rằng rất khó để lấy can đảm bước ra khỏi giường, vứt bỏ bộ mặt nạ giấu đi cảm xúc thực sự và đi ra ngoài mỗi buổi sáng. Cũng như những người đàn ông vừa ly dị, vừa bị sa thải hoặc tấm thẻ “identity card” định hình nên con người họ trước xã hội bị vùi dập nghiêm trọng, tôi rất thấu cảm tâm trạng khi mà cái tôi (ego) của một người như bị búa đập tan thành cát bụi. Chẳng thể ra lệnh cho họ dừng suy nghĩ đó lại được cả, điều đó là vô nghĩa.
– Bây giờ tôi phải ra một quyết định quan trọng: rằng tôi có nên tiếp tục s.ống nữa hay không?
Đó là một câu hỏi rất nghiêm trọng cho một cuộc gặp sau nhiều năm giữa hai người bạn, nên tôi chẳng biết làm gì hơn ngoài order thêm một vài round rượu cho cả hai chúng tôi. Hỡi những kẻ háu thắng còn trẻ (gunslingers) ngoài kia, hãy ngồi yên xuống mà lắng nghe câu chuyện của Harry…
Harry mất tất cả lần thứ nhất: “Tôi chỉ muốn sống lớn hoặc không có gì, tôi không thể nào ở giữa được, tôi không muốn một ngày thức dậy 50 tuổi để rồi nhìn tài khoản nghỉ hưu chỉ non 120 nghìn USD!”
Tôi biết Harry vào 10 năm trước, khi anh ta mới chập chững vào nghề với công việc là phân tích chứng khoán (security analyst) cho một hãng investment bank lớn ở downtown New York. Anh ta cũng đồng thời quản lý một vài tài khoản nhỏ cho riêng mình với kết quả khá tốt. Khi mới bắt đầu, Harry chỉ có thể đi gặp các DN niêm yết nhỏ vì đó là vùng câu cá duy nhất còn sót lại cho người trẻ. Anh ta kiếm được chỉ vỏn vẹn $11,000 mỹ kim/năm và mức thu nhập thấp như vậy đã khiến cô vợ đầu tiên của anh ta ly dị vì thấy triển vọng tương lai tối tăm của anh ta. Tuy nhiên, ở bên trong, Harry rất tự hào vì anh ta viết những báo cáo về những cổ phiếu nhỏ độc đáo & được các partners của hãng cho phép ký tên riêng của mình lên đó.
Điều mà anh ta không biết, chính là đám mây của sự giầu sang đang chờ đợi anh ta rất gần sau đó, bởi vì anh ta đã ở đúng thời điểm và đúng khu vực tăng trưởng mạnh nhất của TTCK…
Đầu những năm thập kỷ 1950s, Harry chỉ tiết kiệm được mỗi $5,000 USD và thuê một căn hộ nhỏ 1PN ở West Village, Greenwich (khá xa New York). Anh ta cũng kiếm được ít lợi nhuận ở những cổ phiếu mà người khác cũng kiếm được chỉ ít lợi nhuận. Anh ta hẹn hò với một cô diễn viên Broadway nghiệp dư. Anh ta bơi khá nhiều. Mỗi cuối tuần mùa hè anh ta đều đi đến Fire Island để chơi cờ vua dưới nắng đẹp. Cuộc sống không dư dả nhưng không quá tệ, nếu không muốn nói là hạnh phúc (*)
Thế rồi người Nga phóng được vệ tinh Sputnik lên vũ trụ, và rồi tự nhiên tất cả doanh nghiệp nào liên quan đến ngành nghề sản xuất chip, thiết bị, hoặc bộ phận của máy tính (computer) trở thành cục cưng của phố Wall. Tất cả những ngành còn lại của TTCK đều chán chường và mệt mỏi, những chú hổ con mới của TTCK tìm ra lợi thế của mình ở những ngành tiến bộ khoa học kỹ thuật mới. Vì quá nhiều người thông minh hiểu được giá trị và doanh số bán xe của Ford, một công ty mới lạ như FXR trong ngành sản xuất “oscillator backward wave” có thể dễ dàng tăng từ 12 -> 60.
Harry đã ngay ở đầu của làn sóng đó. Anh ta vốn là người tò mò về khoa học, hơn thế nữa, anh ta còn gặp rất nhiều DN nhỏ dạng nầy. Anh ta bắt đầu đi thuyết trình cho khách hàng nghe về cách các bóng bán dẫn (transistors) sẽ thay đổi thế giới ra sao. Tất cả thành công của anh ta không phải chỉ từ may mắn; nếu nó thực sự vậy, anh ta đã sống cuộc đời thanh thản hơn. Mà hơn hết, anh ta đã có một tầm nhìn rất chính xác và đi trước thời đại.
Harry đã nói với tôi rằng máy tính sẽ thay đổi thế giới, nhưng mô hình kinh doanh hiện tại của nhiều DN thiếu một bộ phận link ở giữa để thực hiện công cuộc chuyển đổi số đó. Chẳng hạn, một người đến đổ xăng ở Exxon Mobil, làm sao để máy tính có thể đọc được thẻ tính tiền và lượng xăng anh ta đổ – chẳng lẽ phải thuê một nhân viên nhập liệu? Và như vậy, Harry đã vô tình gặp được một nhà sáng tạo chiếc máy có thể đọc được chữ và số. Nhà khoa học đó tên Dave Sheppard, và ông ta đã đặt tên cty mình là Intelligent Machines. Harry đã đầu tư rất sớm vào cổ phiếu đó trước khi nó lên sàn (OTC), và hơn thế nữa, trong quá trình cổ phiếu tăng, anh ta tiếp tục cầm cổ phiếu đi thế chấp để vay và mua được nhiều hơn – hay “vay margin”. Khi Intelligent Machines bán cho Farrington, một hãng máy tính lớn hơn, cổ phiếu đó tăng mạnh từ $10 -> $260, và Harry ngay lập tức có 250k USD trong tài khoản, gấp 50 lần số tiền ban đầu (*)
Tôi cũng được Harry giới thiệu cơ hội này, tuy nhiên tôi không đủ liều lĩnh để vay margin mua thêm khi cổ phiếu tăng mạnh, và lại tiếp tục vay nhiều hơn nữa khi giá phía sau tăng mạnh thêm (@S.A.F.E: margin nở ra thêm, hay còn gọi là “vay margin gấp thếp”). Bởi vì nếu bạn có $70, sau đó vay $30 thêm để mua lượng cổ phiếu trị giá $100 (@S.A.F.E: hay tỷ lệ margin 7:3, tức nợ chỉ <50% vốn chủ), chẳng hạn vô tình khi cổ phiếu giảm -30%, bạn vẫn còn $40 vốn liếng để cho ngày mai. Tuy nhiên nếu cổ phiếu tăng lên $130, và bạn lại vay tiếp trên đó để mua thêm lượng cổ phiếu lên $200 chẳng hạn, sớm muộn thôi, nếu cổ phiếu giảm -50% nhanh chóng trong một cú downward bump bất ngờ, thì ngân hàng đầu tư sẽ đến và bán giải chấp, lấy đi toàn bộ vốn liếng bạn làm được từ trước đến nay về còn 0.00, dù bạn đã từng vất vả bao nhiêu hay may mắn bao nhiêu trước đó đi chăng nữa.
Harry biết rất rõ rủi ro này, tuy nhiên anh ta nhìn nhận rằng cuộc đời rất ngắn ngủi, và anh ta không muốn sống ở giữa, anh ta chỉ muốn lớn lên triệu phú đô la hoặc không còn một xu dính túi:
“Có gì khác biệt cơ chứ, giữa 20 nghìn đô hay 60 nghìn đô trong tài khoản?” – Harry lý luận – “Anh chỉ mua được thêm một vài thứ hơn là cùng. Nó không đủ để mua sự tự do. Anh sẽ vẫn là một nô lệ của đồng lương, vẫn phải đi làm cả đời. Vì vậy tôi cần một cú quantum jump. Chúng ta đến Wall Street này để làm gì? Để kiếm rất nhiều tiền. Nếu như anh pick được một cổ tăng 3 lần, anh bỏ vào 10k USD, như vậy anh có 30k USD. Xin chúc mừng! Rất nhiều người tương tự như vậy cảm thấy mình khôn ngoan và cười khẩy kể về việc kiếm được 10k USD chỗ này, 20k USD chỗ kia. Tuy nhiên một ngày khi già 50 tuổi họ tỉnh dậy, họ chỉ nhìn thấy $120,000 trong tài khoản nghỉ hưu của mình; và họ là con người như vậy, những người vô dụng với chỉ non 120k USD trong tài khoản!” (@S.A.F.E: có thể thấy rất rõ cách Harry đang ngụy biện cho hoạt động đòn bẩy của mình như thế nào)
***************
Khi đạt được thành công lớn đầu tiên, Harry bắt đầu nhận được lượng following khá đông từ thị trường. Anh ta du hành khắp các bang của Mỹ trong thập niên 1960s để thuyết trình về tiềm năng của máy tính đọc chữ, khả năng xử lý thông tin và việc nước Mỹ đang ở bờ vực của sự đột phá công nghệ chưa từng có trong lịch sử. Harry không chỉ nói suông, anh ta còn đem lượng cổ phiếu mới mua của mình để thế chấp ở các ngân hàng đầu tư và mua thêm (@S.A.F.E: Hoa Kỳ không có nhóm CTCK mà chỉ có investment banks như JPMorgan, Goldman Sachs, Lehman Brothers, v.v). Các bài diễn thuyết của anh ta được giới đầu tư chuyên nghiệp, có cả những tỷ phú USD với danh tiếng khổng lồ ngồi nghe, nhiều người trong số khán phòng khi hết buổi còn đi lên sờ vào tay áo anh tựa như một vị “thánh sống” vậy!
Cứ mỗi vài ngày, tài sản ròng Harry tăng không ngừng nghỉ. Mặc dù vay ngân hàng, giá cổ phiếu của anh ta tăng mạnh hơn nhiều so với lãi vay & đóng góp vào lợi nhuận khổng lồ cho Harry. Một ngày nọ, Harry gọi tôi để khoe rằng: “Tôi đã đạt 992,000 USD trong tài khoản rồi bạn à. Nếu không có gì bất thường, 10:30 AM sáng ngày mai tôi sẽ chính thức trở thành triệu phú. Một triệu đô la, một triệu đô la chỉ trong 2 năm, anh tin nổi không?” (@S.A.F.E: ~10 triệu USD ngày nay, tầm 230-240 tỷ VND).”
Ngay khi đạt mốc triệu phú, Harry bắt một chuyến xe đến Dunhill, may những bộ vest đắt tiền. Sau đó, anh ta đến J.S Inskip để mua một chiếc Rolls-Royce màu đỏ nhung với một quầy bar ở phía sau – chiếc Rolls-Royce đắt đỏ và custom-made đến mức tên của Harry nằm ở cánh cửa ghế lái. Tiếp theo, anh ta mua tiếp một chiếc du thuyền (yatch) 46ft cỡ nhỏ để cuối tuần tiệc tùng dễ dàng hơn. Tạm biệt căn hộ 1PN ở West Village chật chội – hôi hám, anh ta chuyển đến đại lộ Fifth Avenue sang trọng với căn hộ thông nhau co-op lớn, và nội thất tiện nghi tựa phòng reception ở một hãng PR lớn, với kính mạ chrome và những chiếc ghế da nhập khẩu từ tận Barcelona.
Với chiếc xe, căn hộ và du thuyền sang trọng đó, các cô gái xinh đẹp tràn đến lũ lượt – từ tiếp viên hàng không, cho đến y tá, nhà tâm lý học, có cả diễn viên; nhiều lúc đến thăm Harry, tôi cứ tưởng đây là cung điện ăn chơi của tỷ phú Hugh Hefner tạp chí Playboy không chừng.
Có một vài quan điểm ở nước Mỹ chúng ta cho rằng đồng tiền sẽ hủy hoại đạo đức của một người, hay không có tài sản lớn nào là không có tội lỗi phía sau cả. Tuy nhiên quan điểm đó đã không đúng với Harry, tựa như lời của Bishop Lawrence nói: anh ta trở nên vui vẻ/yêu đời hơn, và hào phóng hơn đối với tất cả mọi người. Harry trở nên mềm lòng khi một số người thân và người bạn cần vay tiền. Anh ta còn lập ra một foundation từ thiện để hỗ trợ các nghệ sĩ nghèo khó, vô danh và sưu tầm những bức tranh quý. Hơn thế nữa, đối với các nhà khoa học máy tính ở RCA, Syvania hoặc General Electric ra khởi nghiệp riêng, Harry còn dùng tiền của mình để giúp họ vốn seeding ban đầu cho những sáng chế mới, đổi lại nếu công ty của họ thành công, anh sẽ sinh lợi lớn ở khoản cổ phần mạo hiểm của mình…
(kỳ 1 kết thúc ở đây)
**********
Năm 1962 (@S.A.F.E: sau 7 năm TTCK Mỹ tăng mạnh và khi Tổng thống John F. Kennedy bị ám sát), thị trường bắt đầu sụt giảm nhẹ và Harry bắt đầu bán đi một ít cổ phiếu. Anh ta chỉ bán rất ít, bởi vì làm sao anh ta có thể bán – một việc đi ngược lại với danh tiếng gầy dựng suốt bao nhiêu năm qua của mình cơ chứ?
Rồi nhanh chóng thay, những công ty máy tính nhỏ anh ta đầu tư đột ngọt sụt giảm mạnh biên lợi nhuận do yếu tố cạnh tranh (competition) và nhiều vấn đề khác. Khi bạn sáng chế ra một món hàng gadget công nghệ, việc tìm ra thị trường đã khó, bạn còn phải đặt nó ở mức giá vừa đúng để giữ được sức cạnh tranh so với các đối thủ. Các công ty quy mô nhỏ mà Harry đầu tư vừa không có đủ nhu cầu do thị trường quá ngách (niche), họ còn cạnh tranh lẫn nhau và nhanh chóng mất toàn bộ biên lợi nhuận của mình.
Và rồi, tài sản ròng của Harry, thứ mỏng dính ở trên cùng của tảng băng – với khối nợ vay margin khổng lồ ở dưới, đã bốc hơi biến mất tựa như một giấc mơ vậy… Ngay lập tức ngành computer industry trở thành thảm họa, và các ngân hàng đầu tư nhanh chóng bán giải chấp toàn bộ để giữ lại số vốn đã cho vay của mình, để lại Harry với con số 0.00 trong tài khoản và loạt công ty mạo hiểm mất thanh khoản hoàn toàn, không thể bán lại được cho bất cứ ai.
Harry không thể tin nổi, tôi chứng kiến anh ta ngồi chết lặng nhìn màn hình và những bài diễn thuyết của mình đầu thập niên 1960s. Harry nói với tôi rằng không thể hiểu được đám đông – với tất cả triển vọng máy đọc, các optical scanners, đột phá bóng bán dẫn transistors của ngành chip, ấy vậy mà tất cả mọi người đều không quan tâm, những gì họ cần chỉ đơn giản là các cổ phiếu tăng giá để họ đủ tiền cho con đi học trường hoặc cho bố mẹ mình vào viện dưỡng lão.
Khi cháy túi, Harry buộc phải bán các tiêu sản của mình: một bác sĩ khá giả mua lại chiếc Rolls; một nhà tài chính Hy Lạp đã mua lại căn hộ cao cấp ở Fifth Avenue cùng toàn bộ nội thất xa xỉ nhập khẩu Barcelona – sau đó người nầy cũng vỡ nợ ở cổ phiếu Central America; một cặp đôi chuyên về nghệ thuật ở viện bảo tàng đã mua lại các bức tranh; dàn người mẫu, tiếp viên hàng không “bay đi đâu mất” nhanh chóng như cách họ đến với Harry vậy! (@S.A.F.E: cuộc đời vốn phũ phàng như thế đấy).
Vốn đã tuyệt vọng, Harry còn bị công ty phố Wall mình làm sa thải để tiết giảm chi phí. Họa vô đơn chí, anh ta không còn tiền, không còn việc làm và một thị trường đi xuống không có hồi kết. Chương cuộc đời nầy của anh ta tựa như một chương truyện bi kịch On The Way To Tyburn Gallows.
Harry mất tất cả lần thứ hai: “Thời gian đang ngắn lại. Tôi sắp 40 tuổi rồi. Tất cả professionals tôi biết đều dùng đòn bẩy. Tôi phải làm vậy, nếu không tôi chỉ là một khuôn mặt vô danh khác trong xã hội!”
Song may mắn thay, đến 1963, một trong những kỹ sư khoa học máy tính trước được Harry giúp đỡ rót vốn đã gọi anh. Sản phẩm của họ thiết kế đã được sự chú ý của công ty dữ liệu máy tính lớn là Control Data và họ đang trong quá trình đàm phán thương thảo cho một thương vụ M&A hoán đổi cổ phiếu giữa công ty nhỏ của họ và cổ phiếu của Control Data.
Như vậy, toàn thị trường bắt đầu rêu rao rằng: “Harry đã trở lại!”. Harry đã có lại một số chips tương đối cho cuộc chơi của mình. Tuy nhiên vì kí ức đau thương vừa trải qua, anh ta vẫn cầm số cổ phiếu đó đi thế chấp ngân hàng nhưng cẩn trọng hơn:
“Thời gian đang ngắn lại” – Harry giải thích với tôi – “Tôi sắp chạm ngưỡng 40 tuổi trung niên rồi. Ta cần làm những gì mà ta phải làm. Anh biết đấy, tất cả giới professionals phố Wall mà tôi biết đều sử dụng đòn bẩy. Tôi buộc phải làm vậy, nếu không tôi chỉ là một khuôn mặt vô danh khác trong xã hội, một người vớ vẩn nào đó làm ở Wall Street suốt 30 năm, nhìn vô số thăng trầm của thị trường và cuối cùng nghỉ hưu với 120,000 USD. Đó không phải lí do mà tôi gia nhập ngành tài chính.” (@S.A.F.E: Harry đã quá coi thường sức mạnh của lãi kép + đức tính tiết kiệm, thứ chúng tôi sẽ giải thích sâu hơn ở kết luận dưới)
Lần này, Harry quay trở lại thuê căn hộ 1PN ở West Side Village, Greenwich mà thời còn trẻ anh ta sống, một hành động “rửa tội sám hối” sau chi tiêu vung tay quá trán trước đó của mình (*) Nghỉ việc ở ngân hàng đầu tư lớn, giờ đây anh ta làm tư vấn tự do về ngành công nghệ – máy tính cho các người bạn cũ của mình.
Trong khi nghiên cứu tìm hiểu các xu hướng công nghệ mới, anh ta nhận thấy một tầm nhìn táo bạo rằng một ngày nào đó >90% hộ gia đình ở Mỹ sẽ phải sở hữu TV màu (@S.A.F.E: colored-television, đa phần người Mỹ thập niên 1960s toàn xem TV trắng đen, một tầm nhìn rất chính xác), trong khi đó tỷ lệ nầy hiện tại chỉ mới 15%, thể hiện một dư địa tăng trưởng rất, rất lớn. Và như vậy, Harry thế chấp số cổ phiếu gấp thếp một cách aggressive và mua vào National Video, Zenith, Admiral và Motorola Inc. Anh ta liên tục x4, x5 rồi x7 lần số vốn ban đầu của mình trong thời gian rất ngắn.
“Nào nào, đoán xem ai là người trở lại (comeback) mạnh mẽ nhất mà anh từng gặp nào?” – Harry vui vẻ hỏi tôi.
752,000 USD. Chỉ trong 1-2 năm sau khi cháy túi, Harry gần như đã lấy lại tất cả. Thậm chí, chỉ vài tháng sau đó, tài khoản nhấp nháy đã báo tài sản anh ta vượt đỉnh mọi thời đại: 1,125,000 USD (270-300 tỷ VND ngày nay).
**********
Tuy nhiên bằng một ma lực thần kỳ nào đó, trong khi Harry cố gắng với tay thêm vài điểm nữa để đạt mục tiêu nghỉ hưu của mình, một bear market giai đoạn 1965-1966 lúc Tổng thống Lyndon B. Johnson cầm quyền đã bất ngờ xuất hiện.
Một ngày mùa thu lạ tháng 8, Wall Street đột ngột mất thanh khoản, tất cả lệnh mua vào cho trái phiếu biến mất gây sự hoảng loạn suốt 24 giờ sau đó. Chiều hôm đó, Mr. Gavin, chủ tịch của Motorola, lại còn “thêm dầu vào lửa” khi thông báo với các analysts rằng mặc dù đúng là triển vọng sẽ có >90% hộ gia đình ở Mỹ sở hữu TV màu, tuy nhiên trước mắt nhu cầu còn thấp và biên lợi nhuận của doanh nghiệp đang gặp vấn đề…
Sau đó, dòng người lũ lượt của các quỹ đầu tư và performance-based portfolio manager nhanh chóng tháo chạy khỏi ngành TV màu nhất có thể trước khi Hội đồng đầu tư của họ còn kịp hiểu chuyện gì đang xẩy ra (!)
Một lần nữa, Harry lại chết lặng nhìn các bài report về tầm nhìn 90% hộ dân Hoa Kỳ sẽ sở hữu TV màu. Một lần nữa, người ta không quan tâm triển vọng hay tầm nhìn gì, họ chỉ quan tâm xem ngày mai cổ phiếu có tăng giá hay giảm giá, để họ còn có tiền đóng học phí cho con và gửi bố mẹ vào viện dưỡng lão.
Khi điện thoại rung lên, Harry biết rằng ai đang ở đầu dây bên kia: đó không đâu khác chính là những gã ngân hàng đầu tư chết chóc. Họ nhắc nhở rằng margin của Harry đã chạm ngưỡng cảnh báo, và nếu không còn tiền để nộp vào, anh cần qua chỗ họ để ký tá toàn bộ giấy tờ, chuyển 100% quyền sở hữu danh mục cổ phiếu sang cho họ để xử lý nợ vay.
Harry nhìn lại tờ giấy sao kê tài khoản trong quán rượu, tất cả những gì anh ta còn thấy, còn định hình về bản thân là con số 0.00 tròn trĩnh ở dòng cuối cùng. (@S.A.F.E: Motorola Inc. sau này tăng >1,000 lần trong 50 năm – nhờ mảng chip viễn thông mobile communications quá thành công, trở thành khoản đầu tư thành công nhất mọi thời đại giúp ngài Phillip Fisher và con ông – Ken Fisher trở thành tỷ phú USD. Harry đã không chỉ bị quét sạch mà còn bỏ lỡ cơ hội “túi 1,000 gang” dù tầm nhìn đúng).
Đầu tư chuyên nghiệp vốn là một trò chơi rất nhàm chán và cực nhọc; còn đối với những kẻ nghiện đánh bạc, chắc chắn họ sẽ phải trả một cái giá tương ứng cho thói quen đó” – ngài John Maynard Keynes
Trở lại với quầy bar khách sạn, tôi an ủi Harry rằng sẽ luôn có mùa xuân sau mùa đông băng giá mà thôi.
“Không!” – Harry buồn bã nói – “Điều quan trọng không phải là số tiền tôi đã mất hay gì. Điều tệ hại nhất hiện tại là tôi hoàn toàn không còn niềm tin ở bản thân nữa! Tôi chẳng còn có thể hiểu nổi lí do đằng sau sự vận động tăng giá hay giảm giá của cổ phiếu nữa. Những thứ từng đúng đắn giờ lại trở nên sai trái. Mọi thứ giờ đây dường như đều biến thành giấy lộn. Giờ đây tôi như giữa một rừng cây đầy tăm tối và hổ dữ…” (@S.A.F.E: cái giá phải trả cho hoạt động đòn bẩy quá đau đớn & khủng khiếp)
Tôi biết các bạn đang nghĩ gì. À thì bọn đánh bạc phải chịu như vậy thôi. Chẳng phải ngài Keynes đã nói rằng: “Đầu tư chuyên nghiệp vốn là một trò chơi rất nhàm chán và cực nhọc; còn đối với những kẻ nghiện đánh bạc, chắc chắn họ sẽ phải trả một cái giá tương ứng cho thói quen đó” sao?
Tôi thì cho rằng Harry không hẳn là một kẻ đánh bạc. Tôi là bạn anh ta vì vậy tôi hiểu rất rõ Harry. Anh ta không đam mê đánh bài Blackgammon tiêu khiển mỗi buổi tối, anh ta còn không cá cược một trận Bóng đá nào. Song may mắn hơn Harry, những người nghiện cá cược những trò đó hầu như không đủ vốn liếng và cũng chẳng đủ tầm nhìn để tự định hình mình dựa trên số tài sản ròng đầu tư chứng khoán.
Khi tấm thẻ identity định hình một con người là “Anh ta có cổ phiếu Sperry giá 16”, “Gã này vừa đầu cơ kiếm được 200k USD năm ngoái”, “Nhìn danh mục đó thì gã nầy ít cũng phải đáng 1 triệu đô tài sản ròng!”, một mối họa mầm mống ở đâu đó trong tâm trí con người lại bắt đầu nẩy nở.
Bởi vì khi chiếc máy tính nhấp nháy số giá trị tài sản: 1,000,000 USD – đằng sau chiếc máy tính là khuôn mặt mãn nguyện. Thế nhưng khi chiếc máy tính báo con số 0.00 thì sao? Theo tiêu chuẩn xã hội, tấm thẻ định hình phía sau đã gần như bị hủy hoại hoàn toàn. Song chúng ta biết rằng đằng sau vẫn là một người đang sở hữu một trái tim còn đập, và anh ta đang đọc nó.”
Kết luận bởi S.A.F.E: Chọn chiến lược có thể “scale” được, đừng coi thường sức mạnh của lãi kép + tiết kiệm “tích tiểu thành đại”, hãy tạo nên “identity”/thẻ điểm nội tâm của riêng mình mà không so đo với bất cứ ai
@S.A.F.E: Câu chuyện rất đời, chân thực, và có thể nói là khá buồn về Harry của tác giả Goodman kết thúc ở đó, để lại cho chúng ta rất nhiều suy ngẫm sâu lắng về con đường đầu tư…
Thời còn trẻ, chắc chúng tôi sẽ cười khẩy Harry như một gã đánh bạc “aggressive quá mức” rồi mau chóng quên đi câu chuyện nầy nhiều hơn. Song càng trải nghiệm đầu tư lâu năm, chúng tôi lại càng cảm thông cho Harry, bởi vì câu chuyện của anh ta làm chúng tôi nhớ đến những con người thực tế mà chúng tôi quan sát trong suốt nhiều năm tham gia thị trường của mình: họ là những người rất thông minh với IQ cao, tầm nhìn tốt, cùng mục tiêu làm giầu chính đáng, song trò chơi đòn bẩy vay nợ margin và chuỗi các sự kiện xui rủi (bad lucks) liên tiếp đã quét sạch họ toàn bộ.
Họ không bắt đầu như những con bạc điên rồ, mà với ước mơ làm giầu chính đáng, song họ muốn nó quá nhanh – quá rủi ro, họ còn có gia đình phải chăm lo, và họ cũng hành động rất bản chất tâm lý của con người mà thôi chứ không phải lạc loài gì… Song thị trường và cổ phiếu không hề biết người sở hữu của nó là ai, nó chỉ là tập hợp phức tạp của hàng triệu người. Và chỉ có chính chúng ta mới có thể bảo vệ chính vốn liếng của mình bằng kỷ luật kiên định và thẻ điểm nội tâm mạnh mẽ (*)
**********
(1) Với bản chất “never-satisfied” của loài người, có lẽ lựa chọn duy nhất là một chiến lược có thể “scale” được:
Hầu hết người tham gia thị trường đều nghĩ rằng đến một mốc nào đó mình sẽ nghỉ đầu tư, gửi ngân hàng sống yên phận thôi. Người thì 10 tỷ, người thì 1 triệu USD, người thì 100 tỷ, người thì muốn gia nhập “CLB Nghìn Tỷ” (tất cả chúng tôi đều đã gặp thật sự). Song khi đạt các mức đó, chúng tôi hiếm khi thấy ai muốn dừng lại. Bởi vì vấn đề không phải nằm ở riêng họ, mà là bản chất không bao giờ thỏa mãn của giống loài “human” chúng ta, theo NĐT giá trị Francois Rochon. Một số nghiên cứu khác thì cho rằng chúng ta là giống loài “Pro-forma Sapiens” (nhại lại từ Homo Sapiens), tức luôn nhìn về tương lai, chẳng ai sẽ có động lực sống nếu tương lai trì trệ hoặc u tối hơn hiện tại của họ cả.
Đạt được 1 triệu USD chẳng hạn, sẽ chẳng có ai muốn đi ngang cả quãng đời tiếp theo mà khả năng cao >99% sẽ muốn có thêm. Vì nhiều lý do: áp lực lạm phát khiến tiền giấy mất giá nếu không đem đi đầu tư tiếp, chi phí đẩy lên do con cái đi học, do bố mẹ bị bệnh, do lòng đố kỵ khi gặp người khác 3-4 triệu USD, do cơ chế dopamine – serotonin khiến ta nhớ lại cảm giác hưng phấn khi nắm giữ được một chiếc túi “5-10+ gang” trong quá khứ và đi “chase” lại nó, v.v Vì lẽ đó, thật ngây thơ khi bạn tin rằng bạn sẽ “full margin” 2:8 hay 3:7 nhanh nhất có thể cho đến khi đạt 1-2 triệu USD gì đấy rồi chắc chắn sẽ nghỉ luôn (!)
Biết rằng mình không thể nghỉ đầu tư được, lựa chọn khôn ngoan nhất có lẽ là chọn một chiến lược có thể “scale” được. Tức nó mang lại lãi kép bền vững ngay cả khi số vốn lớn lên đáng kể, nó không làm bạn “đứt gánh giữa đường” vì bị quét sạch do một sự kiện xui rủi nào đó. Như vậy chiến lược đó phải: (1) không được vay nợ đòn bẩy margin điên rồ – thứ có thể quét sạch vốn chủ sở hữu quý giá của ta bất cứ lúc nào trong một bộ môn cực kỳ uncertain như chứng khoán, nơi ngay cả AI như ChatGPT-4 còn phải thừa nhận rằng nó quá bất định để dự đoán (2) nó vẫn phải hiệu quả được theo quy mô vốn lớn dần của ta, từ vài trăm triệu đến vài tỷ đến vài triệu USD đến vài trăm tỷ, thậm chí >1,000 tỷ (3) nó phải thích ứng được với cấu trúc nền kinh tế và xu hướng thay đổi của xã hội, chẳng hạn như cách các cuộc Đại cách mạng công nghiệp đã disrupt toàn thế giới.
Như vậy mỗi người phải tìm lấy cho mình một chiến lược phù hợp, song chúng tôi biết chắc rằng nó khó có thể có yếu tố đòn bẩy (leverage) chết chóc bên trong đó, dù anh có thông minh, tính toán chi li và đang gặp may mắn đến cách mấy.
(2) Đừng bao giờ, đừng bao giờ coi thường sức mạnh của lãi kép + đức tính tiết kiệm “tích tiểu thành đại”:
Quý độc giả còn nhớ bảng trên chứ? Đó là vì chúng tôi lấy lại từ bài viết nầy 2 năm trước: https://tinyurl.com/2xujwrtn. Harry đã phạm sai lầm lớn khi quá coi thường sức mạnh của lãi kép & lối sống tiết kiệm “tích tiểu thành đại” khi anh ta cho rằng nếu không đòn bẩy, một người làm việc 30 năm trong Wall St năng động sẽ chỉ có 120k USD trong tài khoản nghỉ hưu, thậm chí còn là hạng vô dụng gì đấy (?!)
Giả sử một người đồng nghiệp ngang chức với Harry, với mức lương vỏn vẹn 11,000USD/năm thập niên 1960s khi đôi mươi tuổi, nếu anh ta tiết kiệm 20% thu nhập năm tầm 2,200USD và bỏ vào ETF S&P500 với mức lãi kép 10% CAGR trong 30 năm chẳng hạn, áp công thức tính Future Value “FV” cho dòng tiền đều:
CF/i * ( (1+i) ^ n – 1) = 2200/10% * (1.1^30 -1) = 361k USD
Còn nếu anh ta liên tục phát triển, tăng lương, thăng chức, cưới vợ, rồi hai vợ chồng cùng tiết kiệm được trung bình 11k USD/năm trong suốt 30 năm bằng thu nhập năm của một mình người chồng trước đó thì sao nhỉ?
CF/i * ( (1+i) ^ n – 1) = 11000/10% * (1.1^30 -1) = 1.8 triệu USD
À hình như chúng tôi quên mất mấy người làm phố Wall còn hay có một khoản bonus/thưởng chốt mỗi năm khá cao chứ nhỉ? Giả sử mỗi năm trong 30 năm làm việc vợ chồng họ có thêm trung bình 9k USD/năm tiền bonus nữa thì sao nhỉ?
CF/i * ( (1+i) ^ n – 1) = 20000/10% * (1.1^30 -1) = 3.3 triệu USD (~8 triệu USD ngày nay, quy lạm phát US từ 1990 -> 2023)
Như vậy trong khi Harry đòn bẩy và bị quét sạch 2 lần, người đồng nghiệp của anh ta và vợ mình đã có một căn nhà rộng rãi cho cả gia đình, và khoản nghỉ hưu đủ để lo cho 3-4 đứa trẻ và cả bố mẹ của mình cùng việc làm từ thiện thoải mái…
Liên quan đến vấn đề trên, cách đây hình như 2 năm trong giai đoạn bull market mạnh mẽ của TTCK VN 2021, một nữ độc giả đã nhắn riêng với chúng tôi rằng chị có ít vốn quá: đâu đó 200tr-300tr VND, nếu không đòn bẩy hoặc trading liên tục thì làm sao mà lớn lên vài tỷ, thậm chí vài chục tỷ để đạt được giấc mơ tài chính được?
Chúng tôi đã giải thích với chị rằng câu trả lời nằm ở chỗ ta phải tiết kiệm, phải kỷ luật bỏ thêm vào để tăng vốn liên tục (tùy vào timing dòng tiền của mỗi người, có thể mỗi năm, mỗi quý, mỗi tháng – dù rằng tốt nhất sẽ là mỗi tháng), như vậy lãi kép mới được tối ưu. Ngài Buffett lãi kép không chỉ 23% CAGR, mà còn ở dòng tiền Float bảo hiểm và Operating income từ DN như See’s Candies ông bỏ thêm mỗi năm. Bạn thực sự nghĩ rằng với chỉ có chút vốn khởi nghiệp mà ông có ngày hôm nay sao?
Còn nếu ai vẫn chưa tin sức mạnh của lãi kép + sức mạnh của tiết kiệm “tích tiểu thành đại” kể cả với thu nhập ít ỏi, hãy đọc kĩ tấm gương của Mr. Ronald Read – người lao công 8 triệu USD đáng ngưỡng mộ: https://tinyurl.com/mrxza22c (*)
(3) Hãy có identity và thẻ điểm nội tâm của riêng mình mà không so đo với bất cứ ai:
Tuy nhiên ngay cả khi bạn tìm ra cho mình được một chiến lược có thể scale được + hiểu rõ sức mạnh lãi kép/tiết kiệm đi chăng nữa, mà bạn không có một tinh thần kỷ luật, kiên định và một thẻ điểm nội tâm (https://tinyurl.com/yr3h7u8k) mạnh mẽ của riêng mình, thì sớm muộn thôi, bạn sẽ trở nên dao động trước thị trường nhiễu loạn với đầy đủ cung bậc của lòng tham & nỗi sợ hãi. Nơi những tâm lý rất đời như lòng đố kỵ, nỗi sợ bị bỏ lỡ cơ hội/sợ bị tách biệt khỏi đám đông, tác động của bằng chứng xã hội social proof, v.v khả năng cao sẽ làm bạn chệch hướng khỏi con đường tốt đẹp ban đầu.
Như vậy làm thế nào để có một định hình “identity” và một thẻ điểm nội tâm “inner scorecard” của riêng mình?
Dễ hiểu hơn cách tác giả Goodman nói, trước hết hãy tự hào với những thành tựu mình đã đạt được nhiều năm qua, đồng thời trang bị kiến thức để biết được đâu là phải/trái, và cuối cùng, hiểu rõ tính cách của mình phù hợp với con đường đầu tư như thế nào, đừng chạy theo người khác hoặc “đẽo cày giữa đường” để người khác gây tác động lên (*)
Đối với một số người, chúng tôi biết việc nầy nói thì dễ hơn làm. Song chúng tôi tin rằng bất cứ điều gì về tâm lý đều có thể luyện tập được. Chỉ cần ta đặt mục tiêu kiên định và hiểu rõ bản thân thì ắt ta sẽ làm được!
(còn tiếp nhiều câu chuyện khác) dịch lại duy nhất ở Việt Nam bởi S.A.F.E + Thành viên mới, đăng lại Thứ Ba ngày 26.12.2023
